Happy nice day

Аливаа улс үндэстэн үүссэн цагаасаа эхлэн түүхэн хөгжлийн­хээ явцад мянга мянган жилийн турш үе уламжлан бо­ловс­руулан сайжруулсаар ирсэн сурган хүмүүжүүлэх арга барилтай бөгөөд тэр нь орчин үеийн сурган хүмүү­жүүлэх ухааны эх болдог. Үүнийг сурган хүмүүжүү­лэх нэр томьёонд “Ардын сурган хүмүү­­жүү­­лэх зүй” гэдэг билээ.

Монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх сэт­гэл­­­гээний үүсэл хөгжлийг монгол үндэстэн хэзээ бүрэлдэн тогтсон тэр үетэй хол­бон үзэж болно.

Хөгжлийн энэ урт хугацаанд нийг­мийн хэрэг­цээ шаардлага нэмэгдэхийн хэрээр хүн­­ээр хүн хийх зорилго чухлаар дэвшигдэж сурган хүмүүжүү­лэх үзэл санаа арга хэрэглүүр ч мөн бая­жин болов­сорч иржээ.

Мон­голын ард түмний олон үеийн турш хуримт­луулж ирсэн сурган хүмүү­жүү­лэх өв уламжлал хэд хэдэн эх булагтай.

1. Монгол ардын аман зохиол

2. Түүхийн он цагийг даган журам­ласаар ирсэн бичигдээгүй хууль, ардын зан заншил

3. Эх хэл

4. Гэрийн сургуулийн их туршлага

5. Тоглоом наадам

6. Бичмэл зохиол бүтээлүүд зэрэг болно.

Аман ба бичгийн зохиол, зан заншил, эх хэл, тоглоом наадам нь монголын ард түм­­ний өсвөр үеийнхнээ сурган хүмүү­жүү­­лэх үндсэн арга барил болсоор иржээ.

Үүний сацуу гэрийн сургууль бүхэл бүтэн тогтолцоо болж хөгжсөн байна.

Эртний монголчуудын байгалийг шүтэх үзэл буюу эцэг тэнгэр, эх газар, галыг шүтэх үзэл нь яван явсаар эцэг эхийн гал голомтыг дээд­­лэх ёс болж улмаар “гэр түвшин бол төр түвшин” хэмээн төр улсыг бат түвшин тохинуу­лах арга туршлагын бүхэл бүтэн тог­тол­цоог бүрдүүлэн уламжлуулжээ.

Гэр бүлд хүн төлөвших энэхүү тогтол­цоо­ны нэн чухал 2 талын нэг нь эцэг эх нөгөө тал нь үр хүүхэд юм. Манай ард тү­мэн “эцэг асралтай, эх энэрэлтэй, үр та­хим­­­дуу, эгч элэгсэг, дүү бишрэлтэй” байх­ыг “Мон­гол их ёс” гэж үздэг нь хүний хүмүү­жил, гэр бүлийн хүмүүжлээс эхтэйг тодорхойл­сон хэрэг юм.

Монголчууд зан заншлаа туйлаас хүн­дэт­­гэх ёсыг ямагт эрхэмлэн дээдэлж бэ­лэг дэм­бэрэл­тэй бүхнээ “Монголын ёс хэ­мээн өргөмжилж түүнийг зөрчвөл “мон­голоо алд­лаа” хэмээн зэмлэдэг өвөрмөц сэт­гэхүй­­тэй ард түмэн. Энэ сэтгэлгээний үүд­­нээс мэнд­лэх, хүндлэх ёс гэх мэт­чилэн амьдрал­­ын бүхий л хүрээнд тусгай ёс­ыг бий болгон, түүнийгээ мөр­дөж ирс­нээр хууль мэт бат тогт­­вортой, хэм хэм­жээ­тэй хүмүүж­лийн уламж­лалт аргыг бий болгосон билээ. Ийнхүү алив юмс үзэгдэл хүний үйлдлийг бэлэг­шээн эрхэм­лэх, хориглож цээрлэх зан заншлыг эерэг сөрөг ойлгол­тонд тулгуурлан элэнц ху­лан­ц­ын үеэс боловс­руулан мөрдөж, иргэний аж төрөх­ийн үндсэн ба­римт­­лал, бэлгэдэх ёс, авах гээхийн ухаан болгон хэвшүүлсэн нь ардын хүмүүжлийн онолын сэтгэлгээ­ний анхны ололтын нэг мөн.

Манай ард түмний боловсруулан барим­­талж ирсэн, хүмүүжлийн нэг үндсэн зар­чим нь хүнээр хүн хийх зорил­го бү­хий аливаа үйлдэл, үйл ажил­лагааг ямагт ажил хөдөлмөртэй нягт холбон авч үздэгт оршино. Энэ нь амьдралд олон үйлээр ил­рэх бөгөөд “Ажил хийж хүн бол­дог, ар давж хү­лэг болдог, гэсэн мэр­гэн үгээр тодорхой­логдоно. Ер нь монгол­чууд ажил гэдэг ойл­голт­­ыг аж амьдрал, амьд явахын учир утга­тай дүйцүүлэн ухаардаг байсан нь илэрхий. Тэгээд ажил хөдөлмөр­ийн үр дүнд хүн шиг хүн болно шүү хэмээ­сэн нь чухамдаа хөдөл­мөр л хүнийг бий болго­сон гэснээс юуны өөр вэ? Энэ санаа­гаар ар давж, зам туулж, хал үзэж хатууж­сан хүлэг морьтой зүйр­лэн тодотгосон нь манай ардын сэтгэхүйн үндэс­ний онцлог юм. Хүнээр хүн хийх хүнд бэрх энэ ажил бол ямагт хамтын хүчээр хэрэгж­дэг. Өөрөөр хэлбэл бие хүн гэдэг бол ний­­гэм, хамт олны бүтээгдэхүүн бөгөөд мөн тэндээ л оршин тогтнох хувь тавилан бү­­хий өөрийн ухамсарт хүн гэсэн дүгнэлт­ийг манай мэргэн ард түмэн хэдий­нээ хийжээ. Хүмүүжлийн энэ зарчмыг тусгал бол­го­сон, эв эеийг эрхэмлэсэн, хамт ол­ныг өргөм­жилсөн сургаал олныг дурдаж болно. Эе эвтэй, нөхөрсөг, хамт олон байна гэдэг бол хүний мөс ноён нурууг илэр­хийлэх гол үзүүлэлт юм. Иймээс хүмүүж­лийн үйл ажиллагаа нь ямар ч хэлбэртэй бай­сан энэ зарчимд нийцдэг. Хүмүүж­лийн хамт олонч байх зарчмыг баримт­ална гэдэг бол зөвхөн тоон талын ойлголт биш харин чанартай хол­боо­той болохыг ч анхааруул­сан нь цөөн­гүй. Жишээ нь: “олны хүч эвэндээ, олсны хүч эрчиндээ” гэсэн нь юуны өмнө олон хүний хүчний давууг онцолсон хэрэг. Олсонд хичнээн шир­хэг утас байлаа ч эрчлээгүй бол яахин олс байж чадах билээ. Үүний нэгэн адил олон хүн байлаа ч гэсэн эв най­рам­далтай биш бол хамт олон болж чадах­гүй. Хамт олонч байх зарчмыг хүмүүжлийн ажилд баримт­ална гэдэг нь олонхийг буюу хүчтэйг ухамсар­гүйгээр аялдан дагдалдах­ын нэр биш, ухамсартай сонголт зайлш­гүй хэрэг­тэй гэдгийг “Сайныг дагавал сарны гэрэл”, мууг дагавал могой хорлол” хэмээн хэлжээ. Энэ бол найз нөхрөө сон­гох тухайд биш уг үзэгдлийн шалтгаан, үр дагавар­ын диа­лек­тик холбооны тухайн өгүүлж ухам­сар­тай сонголт хийхийг анхаа­руул­сан үг. Энд өгүүлж буй сайн ба муу нь шалтгаан бөгөөд түүнээс гарах сарны гэрэл, могойн хор­лол нь үр дагавар, муу шалтгаанаас муу үр дагавар гарна гэдгийг сануулан, юуны өмнө танин мэдэж сонголт хий гэсэн сургааль юм.

Үр хүүхдээ хүн болгоход барим­талж ирсэн бас нэг зарчим бол “Хайр нь дотроо, хал нь гаднаа” гэдэг цэцэн үгээр илэр­чээ. Энэ нь бодит ерөнцийн юмс үзэгд­элд түүнийг тусгасан ухамсар нь эсрэг тэсрэг 2 талтай бөгөөд нэг нь нөгөө­гөө үгүйсгэхийн хамт, нөхцөлдүүлж хөгж­лийн эх ундарга нь болж өгдөг диалек­тик хуулинд үндэслэсэн байна. Хайр, хал хоёрын зөрчил, түүний нэг­дэл нь монголын гүн ухааны нэр томьёо­гоор бол арга билэг юм. Хайр хал хоёр­ын аль нэг рүү хэлбийхгүйгээр тэр хоёрын тэнцвэрийг тогтоож дундыг барьж “төв ёс” болгох учиртай ажээ.

Сурган хүмүүжүүлэгчид, эцэг эхчүүд хайр хал хоёрын голчийг дагаж чадваас хүмүүжүүлэх ажилд эндэл ташаа гарах нь бага. Хааяа аль нэг тал уруу хазайвал даруй нөгөө тийш нь залан төв замаа сахин барих нь ард­ын хүмүүжлийн ёсны мөн чанар болой. Сэн­хрүү­лэн зааж сайтар томьёолсон энэ онол бол монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн түүхэн дэх чандмань эрдэнийн нэг мөн.

Мөнөөх цэцэн үгийн дотроо, гаднаа гэсэн нь ямар утгатайгаар нэг дор зэрэгцэн ор­шив гэдгийг авч үзье. Дотоод га­даад гэдэг диалектик категори бий. Гадаад дотоод 2 бол бүхэл юмны нэгдмэл 2 тал бөгөөд харил­цан бие биеэ нөхцөлдүүлдэг амин холбоо­той.

Чингэвэл хүн хүмүүжүүлэх зарчмийн дотоод тал нь хайр, гадаад тал нь хал юм. Хүн хүмүүжүүлэхэд хайр нь дотоод талдаа, хал нь гадаад тал­даа байх ёстой хэмээн энэ хоёр категорийн философи утгыг тодорхойл­сон байна. Дот­роо байх хайр нь хүмүүжүүлэх аж­лын гол судас болно.

Хүмүүжлийн ажлыг зохион байгуулах­даа гадна байдаг халд тулгуурлах нь диалек­тик­ийн агуул­­га, хэлбэр хоёрын нэгдэлд хүр­гэх ажээ.

Ингэж ойлговол хайр гэдэг нь агуулга, хал гэдэг нь хэлбэр бөгөөд хайр нь дотроо оршиж хал­­аар илрэх хөгжлийн нэгэн явц байх нээ. Хайр, хал гэдэг нь их л өргөн хүрээтэй ухаг­дахуун болно. Ердийн нэг хайр төдий бус асрах нигүүлсэх сэтгэлтэй, сайн явдал, саруул ухаан энэ биеийн нь чимэг болсон зөв хүн болох зорилго бүгд хайр гэдэг ухагдахуунд багтаж, зэм­­лэх буруушаах залхаах шийтгэх, шахаж шаар­дах “ажлын хар, дээлийн бор” гэх мэт нь халд багтана. Халыг зөвхөн шийтгэл гэж бодож болохгүй. Шийтгэл нь халын нэг сэжүүр нь юм.

Ингээд үзвэл гол үндэс гадаад тал бол­сон халын хэлбэр нь солигдож хөгжих замыг туулж ирсэн түүхтэй байна. Ардын сурган хүмүү­­жүүлэх зүйн хал гэдэг хэлбэрт нь зодох айлгах үйл голлосон эртний нэг үе байсан бол орчин үед тэр нь гол бус зэм­­лэх шахаж, шаардах зэргээр солигдож дэвш­сээр байхад хайр гэдэг дотоод тал нь тогтвортой байх ажээ. Хүүхэд бол “харах нүд­ний цөцгий, хайрлах зүрхний тольт, хавт­гай ясны тасархай” билээ. Гэхдээ арга­дах тутамд арзайж, таалах тусам тонго­чиж, хүү минь, хүү минь гэхээр хүний толгой дээр гардаг амьтан юм шүү.

Гэм хэнд байна, зэмийг түүнд өг! Гэвч ухаантай хүн үгээрээ, ууртай хүн нудар­гаараа сургадаг гэсэн үг. Нударгаар сурга­вал хор л болохоос бус ямар ашиг байх вэ? Зодуур­ын үзүүрт цус, сургаалийн үзүүрт тос гэдэг юм. Ороо морийг уургаар барьдаг шиг ууртай хүн­ийг аргаар л сургана. “Буруу өсгөсөн хүү­хэд бухын хүзүүнээс хатуу” болоод хавиргатай гэдсэнд багтсан хүү чинь хана­тай гэртээ багтахаа болиод ирэхийн үед ямар ч үг хэлээд тусгүй болно. Иймд хүүх­дийн насны бага, цусны шингэнээс нь хайраа дотроо агуулж халаа гаднаа гаргаж сураг­тун гэж хүмүүжүү­лэгчдэд хандан хэлье. Хүмүүжигчдэд бас хандаж: “Магтаал гэж бүү баяс, мууллаа гэж бүү гунь, зэмлэх үгний ил нь бахтай, магтах үгний далд нь урамтай” байдаг юм шүү, ер нь арвайн гурил ус даадаг, аавын хүү үг даадаг юм, “Сурахад бүү алжаа, зовлонг сөрж, жаргалыг дааж, ажлын харыг хийж, дээлийн борыг өмсөж, зүйд нийлж ёсонд таарсан хүн бол­дог юм” гэсэн сэнхэрмээр сургаалийг сануулмаар байна. Мон­гол­ын ард түмний боловсруулсан хүмүүж­лийн нэг зарчим бол хүний нэр төрийг туйлаас эрхэмлэн хүндэтгэхэд ор­шино. Чухамдаа энэ зарчмын үүднээс хүн бол­гох зорилго бүхий аливаа үйл ажил­лагааны эсрэг чиглэсэн, хүний нэр хүнд­ийг хохироосон үйлдлийг жигшин “Хүний муу хүн дайрдаг, хүрзний муу чулуу дайрдаг” гэж сургасан нь бий. Иймд аливаа сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаа нь хүний нэр төрийг дээдэлж сайн талд нь тү­шиг­лэх, зарчмыг тууштай баримтлах ёстой бөгөөд энэ нь монгол ардын сурган хүмүү­жүүлэх ухаанд уламжлагдан иржээ. Манай ард түмэн хүмүүжлийн энэ зарчмын үүднээс хүний алдаа эндэгдлийг уучилж, сайн талыг нь хөгжүүлэх, ямагт хүнлэг энэрэнгүй байх зэрэг сурган хүмүүжүүлэх ёс зүйн хэм хэмжээг тогтоон төлөвшүүлж иржээ.

Түүнчлэн хүн болгоно гэдэг нь нэгдсэн жор­оор нэгмөсөн хийчих ажил биш гэдгийг аль эртнээс ойлгон, хүн тус бүрийн онцлог­ийг харгалзан ялгавартай хандах зарчмыг баримталж байв. Энэ нь “хүн бүр адилгүй хүлэг болгон жороо­гүй” гэсэн хураангуй томьёоллоор илрэх бөгөөд сурган хүмүүжүү­лэгч­дийн зохиол бүтээлд: Ууртай хүнийг ширүүн хэлбэл аюул болох тул ухуул! Омогтой хүнийг дарла­ваас хорсох тул нэр цолоор баясга! Дээрэн­гүй хүнийг хөгжөө­вөөс хэрэг гарах тул битгий хэрэгс! Атаач хүнд нүүр эс өгвөөс гомдох тул сайхан загна! Харамч хүн нэгэн ширхэг утсыг ч харамлах тул арилжаа бүү хий! (Д.Равжаа “Цаасан шувуу”) хэмээн тод томруунаар тусгажээ. Хүн болгох үйл ажил­лагаанд амьдрал бүхэлдээ багтдаг. Өөрөөр хэлбэл хүний хөгжил хүмүүжилд нөлөөлдөггүй хүн гэж байхгүй. Түүхч Амарын хэлс­нээр “Амьдралын сайн ч миний багш, муу нь ч миний багш мөн” юм. Монголчуудын хүнээр хүн хийх ухааны хэрэглүүр нь

1. Аж амьдралын өдөр тутмын үйл ажиллагаагаар илрэх

Амьдрал үйл ажиллагаагаар илрэх сурган хүмүүжүүлэх хэрэглүүр нь хүн ард­ын зан заншил, амьдралын туршлага, ажил хөдөлмөр, тоглоом наадам, материал­лаг соёлын өвийг бүхэлд нь багтааж үзэж байна.